Tradicija upotrebe novca na prostorima današnje Srbije veoma je duga i seže u daleku prošlost. Najstariji primerci potiču iz VI–V veka p. n. e. Oni pripadaju kovanju grčkih gradova i svedoče o ranim dodirima stanovništva Balkana s razvijenim antičkim svetom. Sledi kovanje makedonskih vladara, Filipa II i Aleksandra Velikog, zatim jadranskih gradova Apolonije i Dirahiona, kao i srebrni novac Kelta, koji su živeli u oblasti današnjeg Srema i Beograda, gde su i kovali svoju monetu. Dugotrajna i snažna dominacija Rimskog carstva u periodu od I do V veka n. e. uslovila je otvaranje dveju značajnih kovnica rimskog novca na području današnje Srbije – Sirmijum (Sremska Mitrovica) i Viminacijum (Kostolac). Naziv osnovne rimske monete – denar, preko srpskog srednjovekovnog kovanja i, nadalje, preko kovanja obnovljene Srbije u XIX veku, zadržao se do danas u nazivu dinar – osnovne novčane jedinice monetarnog sistema savremene Srbije. Period od osnivanja samostalne srpske države u srednjem veku obeležen je opticajem novca koji su kovala varvarska plemena, a zatim moćna Vizantijska imperija.
Prvi pomen „srpskih dinara” nalazi se u arhivskim dokumentima krajem 1214. godine, u vreme Stefana Prvovenčanog. Međutim, dosadašnja istraživanja upućuju na kralja Radoslava (1227–1234), koji se smatra prvim srpskim vladarem koji je kovao sopstveni novac. Novac su sve do pada Despotovine, 1459. godine, nastavili da kuju gotovo svi srpski vladari, i to širom teritorije srpske srednjovekovne države, u kovnicama koje su se nalazile u blizini brojnih rudnika srebra kao što su Brskovo, Rudnik, Novo Brdo, Srebrnica, Trepča i drugi. Taj novac zvao se dinar i predstavlja jedno od najbitnijih obeležja samostalnosti i državnosti srpske države u srednjem veku. Brojnost, raznovrsnost i lepota tog novca, shodno vrhuncu moći srednjovekovne Srbije, dolaze do izražaja u kovanju najvećeg srpskog vladara, kralja (1331–1346), a potom cara (1346–1355), Dušana, kada srpska država obimom monetarne produkcije prevazilazi susedne zemlje toga vremena.
Usled gubitka samostalnosti srpske države, sve do sredine XIX veka u upotrebi je bio veliki broj različitih moneta stranih država. U periodu turske prevlasti, na teritoriji današnje Srbije radilo je nekoliko kovnica turskog novca, Novo Brdo, Kučajna i Beograd. Naziv poslednje vrste turskog srebrnog novca – para – prisutan je i danas kao naziv stotog dela srpskog dinara.
zIzlaganjem odabranih primeraka iz Numizmatičke Zbirke Narodne banke Srbije na osnovnoj izložbenoj postavci „Novac na tlu Srbije“, smeštenoj u centralnom holu zdanja Banke u Ulici kralja Petra 12, dat je pregled novca koji je bio u upotrebi na teritoriji naše zemlje, počev od njegove najranije pojave do savremenog doba i poslednjih novčanih emisija. U skladu s tom koncepcijom, a prateći hronološki sled, novac je izložen u okviru sledećih grupa.
Koncepcijom stalne postavke „Novac na tlu Srbije” prikazan je pregled novca koji je bio u upotrebi na teritoriji Srbije od njegove najranije pojave do savremenog doba i poslednjih novčanih emisija. Prema toj koncepciji, gledano hronološkim sledom, novac je izložen u okviru sledećih grupa:
Najstariji novac na izložbi potiče iz perioda V–IV veka p. n. e. i predstavlja kovanje antičkih grčkih gradova u kojem se posebno se ističe novac grada Atine. Nešto kasniji, helenistički period, predstavljen je, između ostalih, primercima makedonskih vladara, Filipa II i Aleksandra Velikog.
Čuveni rimski srebrni novac – denar (od latinskog denarius), čiji je naziv do danas ostao prisutan u nazivima nacionalnih moneta različitih zemalja, između ostalih i Republike Srbije, na područje naše zemlje ulazi u opticaj tokom II i I veka p. n. e. Širenjem granica Rimskog carstva, koje su početkom I veka n. e. obuhvatile i teritoriju današnje Srbije, rimski novac, na izložbi predstavljen primercima od zlata, srebra i bronze, među stanovništvom nastanjenim na ovim prostorima biva uveden u intenzivan opticaj.
S obzirom na dugotrajnu dominaciju i uticaj Vizantije na Balkanu u periodu od V do XIII veka, njen novac značajno je prisutan na području današnje Srbije. Vizantijski novac, kovan najčešće u bronzi, potom u zlatu i veoma retko u srebru, kao i njegov opticaj tokom ovog dugog perioda na području današnje Srbije, zastupljen je primercima vladara čiji je uticaj bio najizraženiji.
Tradicija kovanja novca u srednjovekovnoj srpskoj državi započinje u XIII veku kada nastaje srebrni i bakarni novac kralja Stefana Radoslava, izrađen po ugledu na novac koji su kovali njegovi savremenici, vizantijski carevi.
Deo Numizmatičke zbirke Narodne banke Srbije kojim je obuhvaćeno kovanje srpskih vladara u srednjem veku predstavlja novac počev od Stefana Dragutina, a potom i ostalih vladara iz perioda Kraljevstva. Carski period predstavljen je brojnim emisijama cara Dušana, za vreme čije vladavine, 1354. godine, kovanje novca prvi put u srpskoj istoriji biva uređeno zakonom. Period posle poraza srpske vojske u bici na Marici obeležen je jačanjem samostalnosti lokalnih vladara, čija se moć ogledala i kroz pravo kovanja novca. Vladavina poslednjih srpskih srednjovekovnih vladara, despota Stefana Lazarevića i Đurđa Brankovića, takođe je predstavljena njihovim novčanim izdanjima. Padom Srbije pod osmanlijsku vlast u XV veku, sa istorijske scene nestaju srpska srednjovekovna država i srpski srednjovekovni novac – dinar.
Usled gubitka samostalnosti srpske srednjovekovne države, na području današnje Srbije je sve do polovine XIX veka u upotrebi bio novac stranih država, pretežno turski, a pored njega i dalje venecijanski i dubrovački, potom austrijski, ugarski, kao i novac evropskih monarhija toga doba, Francuske, Španije, Holandije, Rusije i italijanskih i nemačkih zemalja.
Osmanlijsko carstvo postepeno zauzima ogromne prostore u Aziji, Evropi i Africi. Srbija ostaje pod vlašću Turske gotovo pet vekova i za to vreme kovnice turskog novca radile su i u Srbiji, kao i čitavom Carstvu.
Posebna pažnja na izložbi posvećena je domaćem novcu, od njegove ponovne pojave za vreme vladavine kneza Mihajla Obrenovića do poslednjih novčanih izdanja Republike Srbije.
Godine 1868, nakon što je proteklo više od četiri stoleća od kovanja poslednjeg srpskog srednjovekovnog novca, iskovan je prvi novac u obnovljenoj Srbiji. Ovaj novac Kneževine Srbije kovan je u bakru, dok je prvi srebrni novac iskovan 1875. godine, kada je uspostavljena nacionalna monetarna jedinica – dinar. Nakon priznavanja pune nezavisnosti na Berlinskom kongresu 1878. godine, naredne, 1879, u Srbiji je izdat prvi novac od zlata, u apoenu od 20 dinara. Osnivanjem Privilegovane narodne banke Kraljevine Srbije 1884. godine, kada je štampana prva srpska novčanica u vrednosti od 100 dinara plativa u zlatu, započelo se sa izdavanjem papirnog novca u Kraljevini Srbiji. Narodna banka Kraljevine Srbije je zaključno sa 1918. godinom izdala ukupno devet banknota. Sve one štampane su u inostranstvu, u Belgiji i Francuskoj. Uporedo sa izdavanjem novčanica, Kraljevina Srbija je, zaključno sa 1917. godinom, nastavila sa emitovanjem serija kovanog novca.
Na izložbi su predstavljena sva izdanja novčanica i kovanog novca Jugoslavije, države nastale nakon ujedinjenja južnoslovenskih naroda 1918. godine. Ovaj novac ujedno je odraz burnih istorijskih, društvenih, političkih i ekonomskih prilika i okolnosti kroz koje je ova država prolazila, kao i promena državnih i društvenih uređenja tokom svog višedecenijskog trajanja. Od tridesetih godina XX veka naš novac konačno počinje da se izrađuje u zemlji, u Zavodu za izradu novčanica i kovanog novca – Topčider, u kojem i danas nastaju izdanja novca namenjena opticaju. Pored pregleda novca koji je u bio u opticaju periodu Kraljevine, zatim socijalističke Jugoslavije, predstavljen je i odabir prigodnog kovanog novca čijim izdavanjem od 1968. godine Narodna banka beleži brojne događaje i jubileje od značaja za zemlju ili od šireg međunarodnog značaja.
Nastankom nove državne zajednice Srbije i Crne Gore 2003. godine, Narodna banka Jugoslavije postaje Narodna banka Srbije i počinje da emituje novac namenjen opticaju na teritoriji Republike Srbije. Ova praksa nastavljena je i kada je Republika Srbija proglašenjem suvereniteta od strane parlamenta, juna 2006. godine postala samostalna država, što je na izložbi predstavljeno novčanicama i kovanim novcem koji su danas u opticaju.
